Powrót

Żydowo(Siede)

Żydowo posiada genezę średniowieczną. Najstarsza wzmianka na jego temat pochodzi z dokumentu wydanego w 1295 roku, kiedy to margrabia Albrecht III nadał wieś klasztorowi cy-sterek z Pełczyc. W 1337 roku miejscowość obejmowała 40 łanów ziemi, w tym trzy plebańskie, co pośrednio świadczy o istnieniu kościoła. Po sekularyzacji dóbr klasztornych w XVI wieku wieś znalazła się w posiadaniu rodziny von Waldow. Na początku XVIII wieku właścicielem majątku był z kolei niejaki Budelius ze Szczecina, a następnie, od 1718 roku Cantennius. W połowie tego stulecia we wsi było sześciu chałupników, rybak oraz kowal. W 1841 roku majątek nabył Teodor Dendorf ze Szczecina. Z jego inicjatywy, w 1853 roku wybudowano dwór i większość budynków gospodarczych w ramach folwarku. Około 1874 roku majątek zakupił generał porucznik von Wittich. Córkę generała poślubił w 1883 roku Otto von Kalckstein. W ten sposób rodzina ta weszła w posiadanie Żydowa. Ostatnim właścicielem majątku ziemskiego był rotmistrz Friedrich Wilhelm Ludwig von Kalckstein. Areał ziemski majątku obejmował powierzchnię ok. 1000 ha. Przed II wojną światową we wsi działał tartak i gorzelnia. Miejscowość posiada układ przestrzenny ulicówki. Dominującym elementem jest założenie folwarczne, usytuowane po północnej stronie drogi. Do dnia dzisiejszego nie zachował się jednak dwór i kościół, a także część zabudowań folwarcznych. Dwór, wybudowany prawdopodobnie w 2 połowie XIX wieku, był murowany, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym. Elewacja frontowa została zakomponowana jako dziewięcioosiowa, a pośrodku znajdowało się reprezentacyjne wejście, poprzedzone gankiem. Budynek został rozebrany w 1970 roku. Spośród zachowanej zabudowy folwarcznej, na uwagę zasługuje budynek rządcówki. Jest to budowla murowana, złożona z dwóch pro-stopadłościennych części nakrytych dachami dwuspadowymi. Interesującym przykładem budownictwa folwarcznego jest z kolei kamienna stodoła posadowiona po wschodniej stronie dziedzińca gospodarczego oraz budynek inwentarski z 1853 roku. Do wsi prowadzi droga obsadzona szpalerem dębu szypułkowego. Główna droga wiejska obsadzona jest klonami, dębami i kasztanowcami. Założenie folwarczne od strony północnej zamyka park krajobrazowy o powierzchni ok. 6 ha, umiejętnie wkomponowany w krajobraz Doliny Płoni. Założenie zakomponowane jest na płaskim terenie, lekko opadającym w kierunku strumienia i stawów. Na przedłużeniu osi wyznaczonej od miejsca po dworze znajduje się aleja klonowa prowadząca do punktu widokowego (altany), z którego rozpościera się widok na stawy, pola i łąki. Obecnie widok jest częściowo przesłonięty przez samosiew jesionowy i olchowy. Drzewa rosną w sposób zwarty, a pod ich koronami rozwinął się podrost z drzew i krzewów. Drzewostan parku składa się głównie z gatunków rodzimych, ale są też drzewa obcego pochodzenia. Dęby rosną pojedynczo na terenie dziedzińca i tworzą nieregularne kępy natomiast buki pojedynczo lub w grupach zmieszanych z dębem. Klony pospolite tworzą aleję w obrębie parku usytuowaną od miejsca po dworze w kierunku stawu. Rosną one również pojedynczo w parku, jak i przy lokalnych drogach dojazdowych. Z innych gatunków występuje wiąz szypułkowy, lipa drobnolistna, robinia, grab, jesion wyniosły. Z rzadszych drzew na uwagę zasługuje cis, choina kanadyjska, klon srebrzysty, szupin lapoński, platan klonolistny. Na powierzchni parku pod koronami drzew występuje silny podrost z jesionu, grabu, klonu, czarnego bzu, śnieguliczki białej, lilaka, tawuły i jaśminowca. Do ciekawszych okazów nasadzeń należy dąb szypułkowy odmiany stożkowej, dwa platany klonolistne, klon srebrzysty, grab pospolity formujący szpaler. Za Żydowem w kierunku Niepołcka, na wzniesieniu pośród pól, znajduje się cmentarz o powierzchni 0,4 ha. W ramach założenia zachowały się pojedyncze nagrobki, słupy bramne oraz fragmenty murowanego ogrodzenia. W drzewostanie cmentarza występują drzewa gatunków rodzimych i obcego pochodzenia. Wśród nich wymienić należy jarząby zwyczajne, jesiony wyniosłe, świerki pospolite, dęby szypułkowe i bezszypułkowe oraz kasztanowce białe. Interesująca jest zwłaszcza brzoza brodawkowata odmiany zwisającej. Pod koronami drzew rosną licznie krzewy, w tym szakłak pospolity, berberys pospolity, leszczyna pospolita, trzmielina europejska, ligustr pospolity, róża dzika, tawuła japońska i bez lilak, a także bluszcz pospolity i wiciokrzew pomorski. Obok wsi, na skraju lasu położone jest niewielkie Jezioro Żydowskie, o powierzchni ok. 4,4 ha. Występuje tu wąski pas przybrzeżny szuwaru, który tworzy m.in. trzcina pospolita, jeżogłówka gałęzista, tatarak zwyczajny, oczeret jeziorny.

Około 1874 majątek został zakupiony przez generała porucznika von Wittich, Jego córkę jedynaczkę w 1883 r. poślubił Otto von Kalckstein z Wogau w Prusach. Piękny krajobraz Żydowa urzekł go wcześniej podczas kampanii wojennej roku 1870. To przedstawiciel rodu pruskiego (znanego od XV w.), potomek słynnego Krystiana Ludwika v. Kalckstein-Stolińskiego (1627-1672), polskiego pułkownika i dziedzica z Wogau, przywódcy opozycji przeciwko rządom elektora brandenburskiego w Prusach, który w 1670 uciekł do Warszawy gdzie podstępnie zwabiony do rezydencji ambasadora Brandta, porwany i ścięty został w Kłajpedzie w 1672 r. Jego losy posłużyły dla polskiego serialu płaszcza i szpady "Czarne Chmury" (1979),wg powieści Eugeniusza Pakuszty pt. "Buntownicy" oraz wg wcześniejszego słuchowiska radiowego pióra Ludwika Kalksteina-Stolińskiego vel Świerkiewicza (ur. 1920, zm. we Francji w latach 80), w latach wojny agenta Gestapo V-97, sprawcy aresztowania gen. "Grota" - Roweckiego, po wojnie dziennikarza "Kuriera Szczecińskiego" i literata, uwięzionego w 1953 i skazanego na karę śmierć, zamienionej potem na 15 lat więzienia, które opuścił w 1965 r. Powiązania rodzinne Kalksteinów-Stolińskich z von Kalksteinami z Wogau i Żydowa, dotąd nie zostały zbadane. Otto von Kalckstein przejął z żoną majątek w Żydowie. Jego syn, rotmistrz Fryderyk Wilhelm Ludwik (ur. 1887), kontuzjowany w I wojnie światowej zajmował się majątkiem do 1945 r. Majątek w 1939 r. liczył 985 ha (410 ha ziemi ornej, 85 ha lak, 370 ha lasu). Hodowano 59 koni, 196 krów, 339 owiec, 138 świń. Gorzelnia, gręplarnia. Do majątku należał folwark Wolfsburg (pol. Wilcze), leśniczówka i młyn Rauschmühle na potoku Rausche (dziś Sitnik, pospolicie Spalonka bo młyn z leśniczówką spalone w 1945). Z małżeństwa z Elizą Gropius miał rotmistrz synów: Jana (zginął w II wojnie), Chrystiana Eryka Ottona (oficera lotnictwa poległego w Chojnie 26 VII 1943 w samolocie ktory runął podczas akrobacji), Fryderyka (strzelił sobie w skroń w młynie Sitnik k. Żydowa podczas urlopu w 1942, podobno ze strachu przed powrotem na front wschodni). W kwietniu 1996 r. w Muzeum Okręgowym w Gorzowie odbyła się promocja polskiego wydania książki Hildegardy von Laer o majątku rodzinnym Sosny k. Witnicy. Autorka przyjechała z kuzynem, Clausem Karbe z Poczdamu. Ten podczas spotkania opowiadał o swej młodości spędzonej w Żydowie. Dariusz Rymar z miejscowego archiwum poprosił go o spisanie wspomnień i potem wydrukował je (Ród Kalcksteinow z Żydowa k. Barlinka) na łamach "Nadwarciańskiego Rocznika Historyczno-Archiwalnego (nr 4, za 1997). Oto istotne fragmenty tego przekazu: Siostra jego matki była żoną rotmistrza Ludwika von Kalcksteina. On bywał często w Żydowie mając tam trzech kuzynów i kuzynkę Barbarę. "W latach wojny w majątku pracowało wielu polskich jeńców. Wuj dbał o to by obchodzono się z nimi przyzwoicie. Szczególnie jego zaufanym był ogrodnik Andrzej Grzybowski. Pomiędzy moim wujem, ogrodnikiem a jeńcami krążyła żywność, tytoń i alkohol, co wówczas było surowo zabronione" Kiedyś wuj powiedział mu żartem, że Kalcksteinowie są prawie polskim rodem. Rotmistrz poprosił też Clausa o staranne przepisanie tablicy genealogicznej przodków na ozdobnym podkładzie. Wśród nich było pełno pruskiej szlachty, w tym i o polskich nazwiskach. Innym razem zaprowadził Karbego do sali jadalnej, w której wisiały obrazy przodków. Dwa z nich pochodziły z II polowy XVII w. Jednym z nich był portret Krystiana Ludwika, polskiego pułkownika ściętego w 1672 r. Opowiadał obszernie o jego tragicznych losach. Syn rotmistrza, również Krystian, miał w przyszłości objąć majątek w Wogau. Po wkroczeniu Rosjan do Żydowa Kalckstein został 1 II 1945 aresztowany. Polscy robotnicy postarali się o jego uwolnienie. Wkrótce jednak uwięziono go ponownie, osadzono w areszcie sowieckim w Barlinku, gdzie wedle Karbego zmarł na serce w końcu maja 1945 r. Inną wersję zna badacz dziejów Barlinka i okolic, Kazimierz Hoffman: Kalckstein miał umrzeć w piwnicy magazynu GS-u (obecnie hurtownia z artykułami gospodarstwa domowego) i został zapewne pochowany na jego tyłach. Grób już dawno zrównany z ziemią. W latach 70. Grzybowski na rodowym cmentarzyku Kalcksteinów wzniósł symboliczny nagrobek z napisem "Ludwig von Kalckstein ur. 22 12 1886, zm. 27 III 1945" Nagrobek zniknął przed paroma laty ("Ziemia Gorzowska" 1998 nr 12). Natomiast Karbe wspominał: "Kiedy odwiedziłem w 1970 r. pana Grzybowskiego, ktory po wojnie objął opuszczony przez Niemców ogród w Barlinku, nie mogliśmy odnaleźć miejsca pochówku mojego wuja. Andreas Grzybowski jeszcze przez wiele lat dbał o utrzymanie w porządku, znajdującego sie w lesie na dobrach majątku Żydowo, grobowca rodzinnego naszej rodziny, aż do czasu gdy sam zakończył ziemską wędrówkę" Źródło: prof. Edward Rymar

Pokaż widok na większej mapie