Powrót

Kostrzyn(Kustrin)

Miasto Kostrzyn założone zostało w rozlewiskach Warty i Odry i stanowiło ważne miejsce strategiczne, którego znaczenie nie zmieniło się na przestrzeni wieków. Jest niewątpliwie jednym z najbardziej interesujących miejsc w zachodniej części ziem polskich. Lokowana w XIII wieku osada targowa otrzymała prawa miejskie około 1300 roku. Był to kluczowy punkt na trakcie łączącym Poznań z Berlinem. Osada od połowy XIII wieku podlegała zwierzchności książąt śląskich, a następnie włączona została w granice państwa brandenburskiego. W 1535 roku posiadłości na prawym brzegu Odry w drodze sukcesji otrzymał margrabia Jan, który był inicjatorem budowy twierdzy. Pierwsze fortyfikacje były ziemno-drewniane, według projektu Mauera, ale z uwagi na częste powodzie okazały się nietrwałe. W 1550 roku na zlecenie margrabiego, włoski fortyfikator Francesco Chiaramella z Gandino wykonał projekt fortyfikacji murowanych. W ciągu 2 połowy XVI wieku powstał pełny pierścień fortyfikacji zamykających zabudowę miejską. W 1662 roku inżynier Tielman Jungblut zmodernizował bastiony twierdzy według wzorów holenderskich. Ostatni ważny etap rozbudowy twierdzy rozpoczęto po 1850 roku. Powstały wtedy forty otaczające twierdzę właściwą, m.in. na terenach wsi: Gorgast, Czarnów, Sarbinowo i Żabice. 1 Jednak już w 2 połowie XIX wieku rozpoczęto częściowe wyburzanie dawnych umocnień, chociażby z powodu budowy linii kolejowej łączącej Kostrzyn z Berlinem. W 1945 roku twierdza kostrzyńska, wskutek silnego oporu załogi wojsk niemieckich, została doszczętnie zniszczona. Stare Miasto zamieniono w wielkie gruzowisko. Nieliczne ocalałe budowle, jak na przykład zamek, zostały rozebrane w latach 60. i 70. XX wieku. Zamek był najstarszą i najbardziej okazałą budowlą na Starym Mieście w Kostrzynie. Obecnie zachowany tylko w partii przyziemia. Część naziemna, istniejąca jeszcze kilkanaście lat po 1945 roku w stanie ruiny, wysadzona została w 1969 roku. Z informacji źródłowych i ikonograficznych wynika, że zamek złożony z! czterech skrzydeł ustawionych wokół obszernego dziedzińca zbudowany został w ciągu XVI wieku, na miejscu średniowiecznej budowli. Dokładna data budowy zamku nie jest znana. Historia kostrzyńskiego zamku związana jest z dziejami polskiej administracji wojskowej nad Odrą oraz grodem kasztelańskim i komorą celną. Pierwsza historyczna wzmianka o zamku pochodzi z 1323 roku. Przez kilka lat właścicielami grodu wraz z zamkiem był ród von Wedel. W czasach, kiedy w mieście i na zamku panowali rycerze z zakonu krzyżackiego (1402-1454), osada została powiększona i nastąpiła rozbudowa zamku. Za panowania margrabiego Jana, około 1535 roku zamek został ponownie przebudowany i rozbudowany, w charakterze renesansowej rezydencji. Nazwisk architektów czynnych za panowania margrabiego Jana źródła nie podają. Projekt i budowę zamku przypisuje się Francesco Chiaramellemu z Gandino bądź Hansowi Schenck-Scheusslichowi. Renesansowy zamek, otoczony głęboką fosą, posiadał obszerny dziedziniec i cztery cylindryczne baszty narożne. W XVI wieku wnętrze dziedzińca ozdobiono renesansowymi portalami z terakoty (dzieła Statiusa van Düren). Około 1550 roku śląski mistrz kamieniarski Plagwitz wykonał kamienny portal z delfinami. Łuki bramowe zdobiły medaliony, przedstawiające margrabiego Jana i jego żonę Katarzynę Brunszwicką. Z kolei fasady zamku ozdobiono malowidłami ściennymi o tematyce mitologicznej.W tym czasie zamek łączył się z kościołem krytym korytarzem, wspierającym się na dwóch murowanych filarach. Przed 1598 rokiem zamek pokryto miedzianym dachem. Do zamku przylegały dwa arsenały oraz pomieszczenia gospodarcze dla służby. Kolejne przebudowy zamku dokonano za panowania Fryderyka Wilhelma (1640-1688) i Fryderyka III (1688-1713), kiedy to podwyższono główną wieżę zamkową, nadając jej kształt szpicy z kopułą i latarniami. Na początku XVIII wieku zamek utracił cechy siedziby monarszej. W 1714 roku sprzęty i tapety zostały wywiezione do Berlina, a w 1717 zdjęto miedziane płyty i rynny z dachów i kopuł. W 1730 roku rozebrano korytarz łączący zamek z kościołem. Od 1723 roku zamek stał się siedzibą władz Nowej Marchii z Królewską Kamerą Wojen i Domen. Od 4 września od 19 listopada 1730 roku w zamkowym areszcie przebywał młody Fryderyk II. W wyniku rosyjskiego ostrzału w 1758 roku zamek uległ zniszczeniu. Odbudowanymy w 1770 roku, został całkowicie pozbawiony dawnego wystroju. Zasypano otaczającą go fosę. W 1808 roku podczas pobytu wojsk francuskich w Kostrzynie, zamek pełnił funkcję szpitala. Od 1814 roku wykorzystywany był jako koszary. Kolejne przebudowy w latach 1820-1825 oraz 1898-1899 doprowadziły do dalszego zatarcia jego renesansowego charakteru. 23 października 1903 roku na zamku otwarto muzeum poświęcone Fryderykowi II. W tym samym roku na dziedzińcu zamkowym ustawiono pomnik Fryderyka Wilhelma - dzieło prof. Janescha. W czasie II wojny światowej zamek został zniszczony. Spaliły się dachy, runęły stropy pierwszego i drugiego piętra, wypaliła się stolarka drzwi i okien oraz wyposażenie. Ocalały natomiast mury obwodowe, sklepienia i mury wraz z portalami oraz fragmenty ścian działowych na wyższych kondygnacjach. Jedynie na dziedzińcu ocalały fragmenty renesansowej ornamentyki, które zinwentaryzowali pracownicy Politechniki Warszawskiej i Politechniki Gdańskiej. W 1969 roku ruiny zamku wysadzono w powietrze.

DZIEJE ZAMKU PO XVI WIEKU

Wraz ze śmiercią margrabiego Jana w roku 1571, zamek i miasto stopniowo traciły swój reprezentacyjny charakter. Zamek nie miał już takiego znaczenia i był jedynie jedną z kilku siedzib elektorskich na terenie Brandenburgii. W kolejnych latach nastąpiły przebudowy, które wynikały ze zniszczeń spowodowanych działaniami wojennymi. Nie zmieniły one układu zamku, wprowadziły jedynie nowe elementy i detale. A. Tomaszewski podaje, iż najpoważniejszą zmianę stanowiło wybudowanie, w latach późniejszych niż czasy margrabiego, arkad o łukach odcinkowych, które podtrzymywały galerie komunikacyjne znajdujące się na wysokości pierwszego piętra. Brak jest jednak daty, kiedy mogło to nastąpić270. XVII wiek Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) przyczyniła się do znacznego upadku miasta. Miejscem rezydowania władców stał się wyłącznie Berlin. Na ten czas datuje się dewastację wnętrz zamkowych. Dopiero za panowania Fryderyka Wilhelma (1620-1688) i Fryderyka III (1688-1713) odbudowano podupadły, zniszczony zamek. Podwyższono główną wieżę o jedną kondygnację i zwieńczono ją strzelistą kopułą z latarnią. Wieża stanowiła wówczas element dominujący w całym założeniu zamkowym. Stan zamku z około 1652 roku ukazują ryciny Matthausa Meriana . Na jednej z nich ukazano cały Kostrzyn z lotu ptaka od strony północno-wschodniej, na drugiej - miasto i twierdzę od strony Odry. Jak widać na rycinach, miasto szybko zostało odbudowane po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Widoczny jest zamek z czterema wieżami, jednak autor pominął dekoracje sgraffitowe, które albo były zbyt małych rozmiarów, aby pokazać je na rycinie, albo już w tym czasie nie istniały, pokryte tynkiem. Ciekawy element stanowi wieloboczna wieża południowa, którą wieńczył wysoki spiczasty hełm. Przy dolnej części hełmu znajdowały się koliście rozłożone lukarny, które jeszcze bardziej podkreślały strzelistość wieży. W 1690 roku zespół Holendrów pracujący pod kierownictwem Corneliusa van Ryckwaerta przeprowadził renowację zamku. Nastąpiły wówczas pewne zmiany w wieży południowej, zmienił się nieco jej kształt, zyskała nowy cebulasty hełm z latarnią. Jeszcze pod koniec XVII wieku rezydencja musiała sprawiać duże wrażenie. Druk z 1689 roku zawiera następujący opis zamku: (...)po-śród wytwornych domów piękny zamek książęcy, osobliwie otoczony szerokimi fosami, posiadający wewnątrz czteroczęściowy plac i wspaniałe komnaty, szczególnie dużą salę główną. XVIII wiek. Na każdym narożu znajdowała się cylindryczna wieża kryta hełmem z lukarnami. W części połaci dachowych widoczne są rytmicznie rozłożone facjaty, które były ozdobione wolutowymi spływami. Pochodziły one jeszcze z czasów margrabiego Jana. Nad zabudową zamku dominowała wieża południowa. W tle rysowała się wieża pobliskiego kościoła Mariackiego. Zamek zdecydowanie górował nad całą zabudową miasta i był największą budowlą na jego terenie. Na rycinach nie można dostrzec dekoracji sgraffitowych. Elewacje zamku są tu jednolite, co potwierdza, że wówczas budynek został już otynkowany. W początkach XVIII wieku, podczas panowania Fryderyka Wilhelma I (1713-1740), zamek ostatecznie utracił swój rezydencjonalny charakter. W1714 roku cenne wyposażenie oraz tapety wywieziono do zamku w Berlinie, a w 1717 roku miedziane elementy z dachów, kopuły, a także rynny i rury spustowe zostały przetopione na armaty. A. Kaczmarek-Dębska nadmienia, że w pierwszej ćwierci XVIII wieku zamek otynkowano, niszcząc ostatecznie renesansowe dekoracje sgraffitowe. Od 1723 roku zamek był siedzibą władz administracyjnych Nowej Marchii i Królewskiej Kamery Wojennej i Dominialnej277. W roku 1730 rozebrano krużganek, który łączył zamek z kościołem. Warto też wspomnieć, że już od początku XVII wieku piwnice zamkowe wykorzystywano jako więzienie dla przestępców, tak pospolitych, jak i politycznych. Na początku XVIII wieku przetrzymywany był tam neapolitański hrabia i alchemik Dominik Emanuel Caetano di Ruggiero, który został skazany na śmierć z powodu niespełnionej obietnicy wyprodukowania złota. W kostrzyńskim zamku przetrzymywano również w 1730 roku następcę tronu, późniejszego króla Fryderyka II. Został on skazany na więzienie przez własnego ojca - za próbę ucieczki z Prus do Anglii. Kolejne zniszczenia zamku przyniosła wojna siedmioletnia (1756-1763). Dnia 15 sierpnia 1758 roku rozpoczął się ostrzał miasta przez Rosjan. Zachowała się mapa przedstawiająca stan twierdzy z dnia 22 sierpnia 1758 roku. Plan zamku został przedstawiony schematycznie, jednak widać na nim dwa ryzality znajdujące się przy skrzydle wschodnim i zachodnim. Przy mapie umieszczono rycinę przedstawiającą płonące miasto, widać wieżę kościelną. Zamek jest niewidoczny, a to z tego względu, że ostrzał był przeprowadzany od wschodniej strony miasta, a jak wiadomo, zamek wybudowano w zachodniej części twierdzy. Renesansowa budowla uległa podczas ostrzału tylko częściowemu zniszczeniu, w odróżnieniu od zabudowy miejskiej, która została obrócona w gruzy i doszczętnie spalona. Odbudowa przeprowadzona w roku 1770 pozbawiła zamek renesansowego wyglądu. Zachowano jedynie dawne portale i - prawdopodobnie - obramienia niektórych okien. Zamek stał się od tego momentu miejscem, gdzie przechowywano państwowe dokumenty archiwalne oraz gdzie pracowali i mieszkali urzędnicy pruscy. W tym też czasie zasypane zostały zamkowe fosy. Na innej rycinie, datowanej na 27 sierpnia 1790 roku, widnieje przedstawienie kostrzyńskiej twierdzy. Oczywiście zaznaczono też na niej zamek, który ma kształt nieregularnego czworoboku. Skrzydło od strony Odry ma dwie cylindryczne wieże na narożach, natomiast pozostałe naroża są już ich pozbawione. Potwierdza to zdanie A. Kaczmarek-Dębskiej, że po ostrzale artylerii rosyjskiej nie odbudowano w 1770 roku obu wież znajdujących się przy skrzydle wjazdowym. Przy skrzydle południowym i na dziedzińcu zaznaczono znajdujące się tam wówczas studnie. Co ciekawe, przy skrzydle północnym znajdował się ogród zamkowy, o którym literatura milczy. Rycina nie daje żadnych podstaw do rekonstrukcji jego wyglądu. Na jej podstawie trudno stwierdzić, czy mamy do czynienia z pozostałościami ogrodu renesansowego, barokowego, czy też może wczesną wersją małego ogrodu angielskiego. Ogród miał prostokątny kształt z jednym ściętym bokiem (zachodnim) i był równy długości skrzydła północnego. W przestrzeni ogrodowej znajdowały się dwa budynki (może pawilony ogrodowe, które mogła łączyć ścieżka). Tuż przy wieży w narożniku północno-zachodnim powstał budynek więzienia dla cywili, w kształcie odwróconej litery L. Skrzydło zachodnie połączono z Odrą kanałem. W latach 1789-1803 przeprowadzono jeszcze jedną renowację budynku zamkowego, o której jednak niewiele da się powiedzieć. XIX wiek. W latach 1808-1814, podczas wojny napoleońskiej, w zamku funkcjonował szpital wojskowy. Doprowadziło to do dewastacji wielu pomieszczeń, w tym kaplicy. Od 1814 roku założenie przekształcono w koszary, a co za tym idzie - kościół zamkowy przejął funkcję kościoła garnizonowego. W 1815 roku wnętrze wieży zamkowej zostało przekształcone według projektów Fryderyka Schinkla. Kolejne przebudowy, do których doszło w XIX wieku, nadały zamkowi wygląd znany z przedwojennych zdjęć. Nastąpiły one w latach 1820-1825 oraz 1898-1899 i objęły także kościół. W latach 1820-1825 został przeprowadzony gruntowny remont elewacji i wnętrz. Wszystkie elewacje zostały ujednolicone, nadano im monotonny wystrój, na który składały się prostokątne okna i boniowanie. Z wnętrz usunięto pozostałości renesansowego wystroju oraz osiemnastowieczne sztukaterie. Zamek został ponownie przeznaczony na koszary i w takim charakterze był użytkowany do I wojny światowej. W międzyczasie stanowi także miejsce,gdziewięzionooficerówz Powstania Wielkopolskiego w okresie Wiosny Ludów. W bliżej nieokreślonym czasie dokonano przebudowy jednej z wież. XX wiek. W roku 1901 na pamiątkę pobytu w Kostrzynie Fryderyka II Wielkiego, w salach zamku powstało muzeum poświęcone słynnemu pruskiemu władcy . W jednej z tych sal miał być on więziony i przyglądać się egzekucji swojego przyjaciela - porucznika von Katte. W muzeum eksponowano pamiątki z czasów Fryderyka oraz jego popiersie autorstwa Haverkampa. Na dziedzińcu zamkowym zaś stanął pomnik Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma, wykonany przez austriackiego rzeźbiarza Adolfa Gerharda Janenscha. W muzeum znajdował się także obraz przedstawiający margrabiego Jana wraz z małżonką. W drugiej sali muzealnej eksponowano pamiątki z okresu wojny siedmioletniej i bitwy pod Sarbinowem. W 1903 roku na zamkowym dziedzińcu umieszczono brązowe tablice, przedstawiające elektorów w wieku młodzieńczym. Obok nich znajdowała się tablica pamiątkowa Konrada von Burgsdorffa, burgrabiego kostrzyńskiego w latach 1638-1652. Również w 1903 roku wystawiono brązowy odlew pomnika margrabiego Jana, wykonany przez Fritza Schapera291. Ostatnie przeróbki i modernizacje dokonane zostały po I wojnie światowej. Zamek użytkowany był wtedy nadal jako koszary. Założono wówczas nowe stropy wsparte na stalowych belkach oraz nowe schody. Do skrzydła kościelnego zostały dobudowane dwie dwubiegowe klatki schodowe. Znajdowały się one w partiach bocznych tego skrzydła. Podczas II wojny światowej Stare Miasto kostrzyńskie uległo zniszczeniu - jak podają oficjalne dane - w 99%, jednak część nadziemna zamku istniała jeszcze wiele lat po zakończeniu wojny. Spaliły się wszystkie dachy rezydencji, stropy pierwszego i drugiego piętra runęły. Stolarka okienna i drzwiowa, wraz z całym wyposażeniem, także się wypaliła. Mury obwodowe, sklepienia, piwnice, a nawet fragmenty ścian działowych na wyższych kondygnacjach - zachowały się. Także portale nie uległy całkowitemu zniszczeniu. Bogata dokumentacja fotograficzna i inwentaryzacja pomiarowa zamku zostały wykonane w latach 1952 i 1962 przez pracowników Politechniki Warszawskiej i Gdańskiej. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte to jednak przede wszystkim okres, kiedy to okoliczna ludność - za pozwoleniem władz - wybierała cegły i detale kamienne z zamku i całego zrujnowanego Starego Miasta. Dopiero w 1963 roku ruiny zamku zostały wpisane do rejestru zabytków. Po wojnie zachował się niemal cały obręb murów. Wieża południowa stanowiła ruinę bez stropów i dachów. W jej części południowej prześwitywała duża wyrwana przestrzeni trzech górnychkondygnacji. Reszta konstrukcji, uszkodzona przez pociski, miała liczne rysy i pęknięcia. W skrzydle odrzańskim brakowało stropów międzykondygnacyjnych oraz więźby dachowej zachował się natomiast strop i więźba dachowa nad galerią komunikacyjną oraz półkolumny, znajdujące się wewnątrz jeszcze z czasów margrabiego Jana. W skrzydle kościelnym widoczne były niewielkie wyrwy, pęknięcia oraz uszkodzenia lica. Skrzydło wejściowe miało większe ubytki - działania wojenne spowodowały w nim kilka wyrw w murze sporych rozmiarów, a gzyms wieńczący częściowo się zawalił. W skrzydle południowo-wschodnim brakowało stropów, z wyjątkiem fragmentarycznie zachowanego stropu nad trzecią kondygnacją. Więźba dachowa uległa całkowitemu zniszczeniu. Destrukcji uległ także narożnik południowy. Jeśli chodzi o portale, to w całości zachował się tylko ten z berłem brandenburskim. Portal z delfinami został w połowie zniszczony. Jego wyrwane z pierwotnego miejsca pozostałości znajdowały się w latach sześćdziesiątych na dziedzińcu, Zachowały się natomiast, z nielicznymi uszkodzeniami, portal ze sceną Nawrócenia św.Pawła,piwniczny oraz fragment północnego. Dziś fragmenty portalu ze sceną biblijną są przechowywane w Muzeum im. Dekerta w Gorzowie Wlkp., los pozostałych jest nieznany. W 1969 roku na polecenie Rady Ministrów, mimo ostrego sprzeciwu konserwatora zabytków, ściany zamku zostały wysadzone w powietrze. Obecnie zachowały się tylko piwnice i fragmentarycznie parter. W latach 1993-1996 teren twierdzy - wraz z zamkiem -został odgruzowany i oczyszczony. Odtworzono historyczną siatkę ulic, a także wyremontowano jeden z bastionów. Źródło: "Renesansowy zamek w Kostrzynie nad Odrą" Dominika Piotrowska (2008)

Pokaż widok na większej mapie